Jak długo dziecko potrafi się skupić? O koncentracji uwagi.

Zdolność koncentracji uwagi, skupienie się na danym zadaniu i wykonanie go do końca to priorytetowa i niezbędna w codziennym funkcjonowaniu umiejętność każdego człowieka. Gwarantuje ona lepsze poznawanie otaczającej rzeczywistości i przynosi widoczne efekty. Trudności ze skoncentrowaniem się mają uczniowie zarówno klas młodszych (kiedy dominuje uwaga mimowolna), ale też uczniowie kolejnych etapów edukacyjnych. Niejednokrotnie osoby dorosłe też mają problemy z utrzymywaniem skupienia.

Pojęcie koncentracji uwagi

Koncentracja uwagi jest procesem, w którym nadmiar informacji zostaje odrzucony, a do odbiorcy docierają tylko istotne informacje dotyczące danego zagadnienia; to umiejętność/zdolność skupienia myśli oraz emocji na jednej rzeczy, na określonym przedmiocie (może to być przedmiot materialny, proces myślowy, aktywność), na określonym zadaniu. Umiejętność ta rozwija się stopniowo w toku życia człowieka: u małych dzieci występuje uwaga mimowolna (czyli przyciągana bez ich woli przez np. poruszający się przedmiot czy głośny dźwięk), natomiast tzw. uwaga kierowana rozwija się później (od ok. 3 roku życia przez wiek przedszkolny i wczesnoszkolny).

To dzięki niej jesteśmy w stanie kierować naszą uwagą, dostrzegać i robić to, co jest dla nas ważne w danym momencie, możemy efektywnie wykonać dane zadanie, osiągnąć określone przez siebie cele i zamierzenia, czy wreszcie rozwiązać zaistniały problem, istotne zagadnienie. Wysoka umiejętność koncentrowania uwagi wiąże się z lepszą pamięcią, zdolnościami przestrzennymi oraz zdolnością logicznego myślenia.

Pojęcie koncentracji nierozerwalnie i nieprzypadkowo związane jest z drugim członem – uwaga; bez uwagi bowiem nie ma koncentracji. Uwaga – to świadoma intencja mózgu.

KONCENTRACJA + UWAGA = SKUPIENIE

Uwagą zatem jest koncentracja świadomości na jakimś przedmiocie, fakcie lub przeżyciu psychicznym; to skupienie się na tym, co robi się przez określony czas (skupienie na wykonywanej czynności, konkretnej myśli, wydarzeniu, sytuacji czy zjawisku czy rzeczy). Umiejętność ta rozwija się stopniowo (od uwagi mimowolnej do dowolnej) i jest potrzebna przy wszystkich świadomych działaniach.

Niezaburzoną koncentrację uwagi charakteryzują:

• selektywność – wybieranie odpowiedniego momentu na skupienie uwagi
• czujność – oczekiwanie na pojawienie się uwagi
• kontrola – panowanie nad koncentracją
• intensywność – nasilenie skupienia uwagi
• trwałość – utrzymywanie uwagi przez dłuższy czas
• kierunek – skupienie na konkretnym zadaniu
• pojemność -skupienie na odpowiedniej liczbie zadań
• zmienność – przechodzenie od jednego zadania do drugiego.

Ważne!

Jeżeli koncentracja ma wszystkie te w/w cechy, to znaczy, że umysł działa bardzo efektywnie i przyczynia się do skuteczniejszego uczenia się oraz zapamiętywania.

Warto zapamiętać!

Czas koncentracji uwagi u dzieci:
– dzieci 2 – 4 letnie koncentrują się ok. 5 – 15 min
– dzieci 5 – 7 letnie koncentrują się ok. 15 – 25 min
– dzieci 8 – 10 letnie koncentrują ok. 25 – 35 min
– dzieci 11 – 13 letnie koncentrują się ok. 35 – 45 min
– dzieci 14 – 16 letnie koncentrują się ok. 45 – 55 min

Istotne dla koncentracji uwagi są takie czynniki jak: optymalny czas nauki, miejsce, otoczenie, pozycja ciała, a nawet pora roku. Do najczęstszych czynników dekoncentrujących należą bodźce zewnętrzne np. bałagan, niewłaściwe/niefunkcjonalne urządzenie pokoju do nauki czy nadmierny hałas oraz bodźce wewnętrzne – złe nastawienie, zmęczenie, brak motywacji, przygnębienie.

Zaburzenia koncentracji uwagi i ich przyczyny

 We współczesnym świecie, gdzie każdemu człowiekowi – już od najmłodszych lat – towarzyszy przede wszystkim konsumpcja, błyskawiczny rozwój technologiczny oraz nadmiar informacji, reklam, elektroniki, zaburzenia koncentracji wiodą prym w rankingu zaburzeń funkcjonowania mózgu. Ludzie z zaburzeniami koncentracji uwagi albo cechują się nadmierną ruchliwością, impulsywnością lub spowolnieniem, rozmarzeniem, zamyśleniem.

Główną przyczyną zaburzeń koncentracji uwagi są tzw. dystraktory, które dzielimy na:

• dystraktory wewnętrzne: indywidulane cechy, stany emocjonalne, nasze nawyki i przyzwyczajenia utrudniające skupienie się, nadmierny pedantyzm, nerwowość, natrętne myśli, stany psychicznego lub fizycznego zmęczenia i złego samopoczucia, niska motywacja do podjęcia wysiłku, brak konsekwencji i wytrwałości podczas wykonywania danej czynności/pracy, brak umiejętności pokonywania potencjalnych trudności oraz niezdolność współpracy w zespole
• dystraktory zewnętrzne: hałas z ulicy, dźwięki telewizora, telefonu, jasno świecąca żarówka, cieknący kran, mrugająca lampka…., zbyt głośno zachowujące się osoby, używki (np. zbyt duże ilości wypitej kawy), multitasting – narzucanie sobie zbyt wielu zadań naraz do wykonania, ale też niekorzystne warunki rodzinne, materialne, zaniedbania emocjonalne; to także poczucie odrzucenia, zła atmosfera w szkole/pracy, zbyt długi przesiadywanie przed komputerem, zła dieta, presja osiągnięć

Inne przyczyny trudności w koncentracji:

1. Słaba motywacja do wysiłku, niskie aspiracje, brak zaangażowania.
2. Brak wdrożenia do rozwijania umiejętności wytrwałej pracy i pokonywania trudności.
3. Małe zainteresowanie określonymi treściami nauczania.
4. Zaburzenia funkcji percepcyjno – motorycznych.
5. Mikrouszkodzenia OUN w wyniku powikłań okołoporodowych.
6. Niekorzystna atmosfera wychowawcza w rodzinie lub w szkole.
7. Nieprawidłowy sposób odżywiania np. nadmierna ilość sztucznych cukrów; dieta uboga w kwasy omega.
8. Długie korzystanie z różnych urządzeń elektronicznych, telewizora.

Symptomy zaburzeń koncentracji uwagi i kilka słów o mianownictwie

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej znany jest na świecie od ponad 143 lat. W różnych okresach lekarze posługiwali się licznymi określeniami i nazwami. Przykładowo w Polsce, w ciągu kilkunastu lat stosowano m. in. takie terminy:

• zespół deficytu uwagi i nadruchliwości – ZDUN
• deficyt uwagi
• zaburzenia z deficytem uwagi i hiperaktywnością
• zespół hiperkinetyczny wieku dziecięcego
• lekka encefalopatia i inne.

 Obecne w piśmiennictwie światowym oficjalnie używane są dwie nazwy: w popularnej i powszechnie używanej Klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-IV) jest mowa o Attention Deficiut Hyperactivity Disorder (ADHA), czyli o Zespole nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi. W proponowanej przez Światową Organizację Zdrowia międzynarodowej klasyfikacji chorób (ICD -10) występuje termin Hyperkinetic Disorder, czyli zespół hiperkinetyczny lub zaburzenia hiperkinetyczne.

ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji/deficytem uwagi jest zaburzeniem występującym u znacznego odsetka dzieci, częściej u chłopców niż u dziewczynek. Jego etiologia dotychczas nie została w pełni wyjaśniona, jakkolwiek wiadomo, iż znaczącą rolę odgrywają czynniki genetyczne. Okazuje się, że jeśli u kogoś z bliższych lub dalszych krewnych stwierdzono występowanie ADHD u kolejnego jej członka jest 5-7 razy większa niż u dzieci z rodzin, w których ten problem nie występuje.

ADD – to brak koncentracji uwagi bez nadpobudliwości ruchowej. Osoby z ADD nie są zatem impulsywne, wręcz często wykazują się małą aktywnością, widocznym spowolnieniem; to osoby obdarzone dużą wyobraźnią, sprawiają wrażenie wiecznych marzycieli, działają dość chaotycznie, niespokojnie, a proste czynności zajmują znacznie więcej czasu, niż innym, buduje to napięcie, niepotrzebny stres i zdenerwowanie – to potencjalnie prowadzi w depresji lub/i innych zaburzeń psychicznych.

Przykładowe symptomy:

• nadmierna ruchliwość, nerwowe ruchy rąk, nóg; wydawanie dziwnych dźwięków, chrząkanie
• brak kontroli nad własnym zachowaniem, krzykliwość, niecierpliwość w rozmowie z innymi
• problemy z komunikacją, zaburzone relacje z ludźmi, brak kontaktu wzrokowego z rozmówcą
• impulsywność, działanie szybkie, bez refleksji o przyczynach i skutkach własnego postępowania, reagowanie bezmyślne, nieadekwatne i często bez sensu

Objawy zespołów ADHD i/lub ADD (nadruchliwość, impulsywność i zaburzenia koncentracji uwagi), stanowią wyzwanie dla rodziców, nauczycieli, terapeutów, a samemu dziecku utrudniają naukę szkolną  i nawiązywanie prawidłowych relacji z rówieśnikami.

Nadpobudliwość ujawnia się zwykle między trzecim a piątym rokiem życia. Zaburzenia koncentracji mogą się jednak zacząć niezależnie od wieku i zależeć od wielu uwarunkowań, zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych.

Rodzaje zaburzeń koncentracji uwagi

Wyróżnia się dwie grupy zaburzeń koncentracji:

• Typ aktywny – reprezentują go osoby nadpobudliwe, impulsywne, niekończące zadań, często przerywające pracę, niesłuchające uważnie, niepamiętające o powierzonych im obowiązkach, to osoby działające pospiesznie, popełniające liczne błędy, wykazujące mało opanowania, łatwo ulegające frustracji, irytacji, rozdrażnieniu.

• Typ pasywny, nazywany syndromem niebieskich migdałów. Reprezentują go osoby spokojne, powolne, zamyślone. Ich uwaga nie jest skierowana na żaden bodziec, są całkowicie rozproszone, a ich aktywność umysłowa jest ograniczona do minimum. Takie osoby reagują powolnie, często odbiegają myślami, śnią na jawie, lubią marzyć; potrzebują dużo czasu, aby zabrać się do pracy i wykonać to, co zostało im powierzone, popełniają przy tym liczne błędy, najczęściej potrzebują limitów czasowych.

Warto to zapamiętać!

• Umiejętność skupienia uwagi, podobnie jak inne zdolności umysłowe, można wyćwiczyć za pomocą odpowiednio dobranych technik i metod wspomagających.
• Jaskrawe barwy dekoncentrują umysł, a nawet mogą go nadmiernie pobudzić! Im bardziej nasycony kolor, tym silniejsze jego działanie. Pastelowe odcienie mają subtelniejszy wpływ, wskazane jest stosowanie koloru jasnozielonego lub jasnoniebieskiego.
• Uwaga – mobilizuje i uaktywnia wszystkie nasze procesy psychiczne! Towarzyszy nam we wszystkim, co robimy!
• Stoper to najlepszy przyjaciel koncentracji uwagi, pomaga w utrzymaniu odpowiedniego poziomu motywacji i skupienia.
• Koncentrację uwagi wspierają tzw. ćwiczenia energetyzujące: picie wody, żucie gumy, ruch oraz humor i śmiech.
• Jedynie 2% ludzi jest w stanie pracować zupełnie bez nadzoru – to tzw. liderzy, warto zostać liderem koncentracji uwagi.
• Motywacja i pozytywne nastawienie – warunek konieczny do włożenia wysiłku w realizację (szczególnie trudnego) zadania; systematyczne przerwy, w postaci krótkich odpoczynków, pozwolą na efektywniejszy powrót do zadania.
• Podstawą dla polepszenia koncentracji jest wprowadzenie do diety produktów usprawniających pracę mózgu: kwasy omega-3 (orzechy włoskie i ryby), a także produkty pełnoziarniste, bogate w witaminy z grupy B, które kontrolują pracę układu nerwowego, kasze, kiełki i ziarna, jajka, warzywa, owoce oraz picie odpowiedniej ilości H2O.
• Pomocne w skupianiu się są afirmacje motywujące (uczę się chętnie, znam swój cel, mam energię, jestem szczęśliwy…) i monitoringi motywujące (wyciąganie wniosków, przypominanie sobie celu).
• Skuteczną naukę i koncentrację uwagi wspiera odpowiedni do naszych preferencji indywidualny styl edukacyjny: wzrokowy, słuchowy i kinestetyczny, w tym dotykowy.
• Ogromną rolę w procesie koncentracji odgrywają zmysły i ich wzajemne powiązania w tzw. układzie narządów zmysłu.
• Według V.A. Magnesen człowiek pamięta:
  • 10% tego, co czyta;
  • 20% tego, co słyszy;
  • 30% tego, co widzi;
  • 50% tego, co widzi i słyszy;
  • 70% tego, co sam pisze i mówi;
  • 90% tego, co mówi i robi. (Rewolucja w uczeniu – G. Dryden, J. Vos).

Gry i zabawy służące koncentracji uwagi.

Uczniowie często uczestniczą w różnych specjalistycznych zajęciach terapeutycznych, ale niezmiennie potrzebują naszego wsparcia, motywacji i kolejnych propozycji, które będą permanentnie stymulować, rozwijać, inspirować młodego człowieka, a tym samym wpływać na lepsze jego funkcjonowanie w środowisku szkolnym i rodzinnym. 

Zachęcam do wykorzystania wybranych kart pracy jako element wspomagający/uzupełniający terapię. To ćwiczenia, które warto wykonać samemu w ramach codziennego treningu umysłu.

Życzę wspaniałej i efektywnej zabawy z uczniami

Małgorzata Hryniewicz-Czarnecka

„…mów dziecku, że jest dobre, że chce, że potrafi…„

JANUSZ KORCZAK

Autorskie karty pracy

„WIEM, JAK SIĘ SKONCENTROWAĆ!” – to ćwiczenia, któreprzede wszystkim doskonalą pamięć, koncentrację uwagi i spostrzegawczość wzrokową, ale dodatkowo rozwijają sprawność grafomotoryczną, precyzję manualną, usprawniają koordynację wzrokowo-ruchową, a takżezachęcają do aktywności werbalnej. Karty pracy kształcą jednocześnie w młodym człowieku ważne cechy osobowości: wytrwałość, samoakceptację, wiarę we własne możliwości oraz umiejętność radzenia sobie z problemami.Samodzielne wykonanieposzczególnych poleceń dostarczy na pewno radości, satysfakcji, a może zmotywuje do kolejnych ćwiczeń i dalszego eksplorowania świata. 

Słowniczek

• Uwaga – skierowanie świadomości na działający bodziec.
• Pamięć – wrodzona zdolność organizmu do gromadzenia, przechowywania i odtwarzania informacji.
• Spostrzeganie – bezpośrednie poznawanie rzeczywistości; poznawanie całokształtu przedmiotów i zjawisk oraz związków i zależności między nimi (stosunki przestrzenne, czasowe).
• Synkinezje – (współruchy) to zbędne ruchy współwystępujące z główną czynnością.
• Myślenie – czynności umysłowe polegające na tworzeniu nowych informacji z wykorzystaniem informacji już posiadanych (pośrednie poznanie rzeczywistości i zależności).
•  Bodziec – każda zmiana w otoczeniu, która wywołuje reakcję receptorów nerwowych lub innej komórki.

Autorka: Małgorzata Hryniewicz-Czarnecka

Małgorzata Hryniewicz-Czarnecka

• neurologopeda, filolog polski, terapeuta Metody Warnkego i biofeedback,  Provider Neuroflow
• wieloletni pracownik poradni psychologiczno –  pedagogicznej
• współautorka terapeutycznych, interaktywnych programów mTalent SPE: Zajęcia logopedyczne dla uczniów starszych, młodzieży i dorosłych cz. 3,  Potrafię. Obszar polonistyczny dla klas IV-VI,  autorka scenariuszy ćwiczeń interaktywnych, testów i zadań sprawdzających dla uczniów klas I –III dla Learnetic S.A.  oraz autorka kart pracy do programu mTalent Koncentracja i pamięć
• autorka wielu  książek: „Antek Bystre Oczko – ćwiczę koncentrację, pamięć wzrokową, spostrzegawczość”, cz. I i cz. II, „Wytęż słuch ćwiczenia językowo-słuchowe”, Oczy dookoła głowy – ćwiczenia percepcji wzrokowej, Biegiem po rozum do głowy –  ćwiczenia  wzbogacające dziecięcą wiedzę i twórcze myślenie oraz Mózgowe porażenie dziecięce – studium przypadku
• od wielu lat współtworzy  i  prowadzi autorskie programy logopedyczne: Chcę mówić pięknie i wyraźnie, Polisensoryczna stymulacja rozwoju mowy dla dzieci 3-4 letnich, Sprawne uszko – rozwijanie percepcji słuchowej,   Koncentruję się, bo już umiem.
• w  ramach  przyznawanych grantów  prowadzi zajęcia grupowe z dziećmi 6-7 letnimi zatytułowane: Dobrze słyszę, ale źle się uczę. Można to zmienić –  program stymulujący podstawowe funkcje percepcyjno-motoryczne skierowany do uczniów z problemami centralnego przetwarzania informacji połączony z systematycznym treningiem funkcji podstawowych za pomocą urządzenia Brain-Boy Universal (BBU).
• Jej motto życiowe brzmi: Nie pozwól, by smutek z przeszłości lub obawa o przyszłość zabrały Ci radość dnia dzisiejszego.. Lubi podróże, teatr, literaturę hiszpańską i spotkania z inspirującymi osobami.

Bibliografia

• Wolańczyk T., Kołakowski A., Skolnicka M., Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, Lublin (1999),
• Forzpanczyk A. , Koncentracja. Skuteczny trening skupienia uwagi, Warszawa (2015),
• Weyhreter H., Trudności z koncentracją uwagi, tłum. Michałowska –Stoeckle B., Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa (2004),
• Święcicka J., Trening koncentracji dla uczniów, Warszawa (2009),
• Święcicka M., Uwaga. Samokontrola. Emocje, Warszawa (2005),
• Schaffer H. R., Psychologia dziecka, Warszawa PWN, (2007),
• Dryden G., Vos J. Rewolucja w uczeniu, Poznań (2003)