Gerontologopedia. Starzenie się a logopedia

Gerontologopedia – definicje, autorzy pojęcia

Pierwsze sygnały zainteresowania logopedów ludźmi w starszym wieku pojawiły się w ostatniej dekadzie XX wieku. E. M. Minczakiewicz zwróciła wtedy uwagę na prewencyjną działalność logopedów w wieku senioralnym. Systemowe zainteresowanie problematyką oddziaływań logopedycznych na osoby starsze pojawiło się dopiero na początku drugiej dekady XXI wieku; w 2014 r. opublikowano założenia nowej specjalności logopedycznej – gerontologopedii.

Nazwa “gerontologopedia” powstała od słów “gerontologia” (wiąże się ona z gr. “geron” – starzec i “logos” – nauka) i “logopedia”. W świetle najnowszej literatury przedmiotu uważa się, że przed gerontologopedami stoją dwa główne typy zadań: po pierwsze, czynności prewencyjno-profilaktyczne (których celem jest pozytywny wpływ na przebieg fizjologicznego starzenia się w aspekcie poznawczo-językowym) oraz czynności terapeutyczne (zmierzające do utrzymania i/ lub poprawy sprawności funkcjonalnej pacjenta w sferze mowy, języka i przebiegu czynności fizjologicznych).

Katarzyna Kaczorowska-Bray definiuje gerontologopedię jako: subdyscyplinę logopedii, wyjaśniającą procesy i uwarunkowania komunikowania się słownego ludzi w wieku senioralnym, starzejących się fizjologicznie lub z towarzyszącymi zjawiskami patologii zdrowotnej (np. chorzy z otępieniem czy chorobą Parkinsona). Natomiast według Danuty Pluty-Wojciechowskiej gerontologopedia jest działem logopedii lub sposobem analizy pewnego obszaru wiedzy i praktyki, który dotyczy postępowania logopedycznego w odniesieniu do osób starych i starzejących, z zaburzeniami mowy lub z ryzykiem zaburzeń mowy w związku z czynnikami patologicznymi o naturze neurologicznej, psychiatrycznej, onkologicznej, obwodowej lub społeczno-psychologicznej. Wśród zaburzeń mowy, które leżą w kręgu zainteresowań logopedii, wymienia: afazję, pragnozję, zaburzenia mowy w chorobach neurodegeneracyjnych, zaburzenia mowy uwarunkowane chorobami narządów mowy, jąkanie, giełkot i niedosłuch.

Do głównych zadań gerontologopedii należą:         

• analiza procesu zaburzenia mowy u osób w wieku starszym,
• zaburzenia neurodegeneracyjne, ujawniające się w mowie i języku,
• komunikacja i zakresy jej rozwoju,
• zaburzenia występujące w mowie i języku,
• diagnoza i terapia wspomagająca komunikację werbalną i pozawerbalną.

Starzenie się – teorie, dotyczące przyczyn i mechanizmów

Do tej pory sformułowano wiele teorii, dotyczących przyczyn i mechanizmów procesu starzenia się, jednak żadna nie została ostatecznie potwierdzona. Najwięcej zwolenników jednak mają teorie ewolucyjne (uznające, że starzenie się jest uwarunkowane genetycznie) i teorie mechanistyczne (zakładające, że postępujące z wiekiem dysfunkcje komórek i narządów prowadzą ostatecznie do śmierci). Wśród teorii mechanistycznych wyróżnia się:

• teorię zużycia komórek – komórki i tkanki ulegają z biegiem życia zużyciu, czego odzwierciedleniem jest starzenie się człowieka i śmierć,
• teorię, związaną z tempem życia – starzenie się postępuje tym szybciej, im szybszy jest metabolizm organizmu,
• teorię restrykcji kalorycznej – poprzez ograniczenie kaloryczności pokarmów wydłuża się maksymalna długość życia (wśród zwierząt doświadczalnych),
• teorię wolnorodnikową – starzenie się jest efektem nagromadzenia uszkodzeń makrocząsteczek, które są wynikiem działania reaktywnych form tlenu,
• teoria mutacji somatycznych – starzenie się jest spowodowane gromadzeniem się mutacji w DNA, a w następstwie – zaburzeniami homeostazy,
• teoria komórkowa i telomerowa – w trakcie życia komórki istnieje zaprogramowana określona liczba podziałów komórki; każdy kolejny podział powoduje skracanie się telomerów.

Starzenie się – podział na etapy

W literaturze psychologicznej są wyodrębniane dwie grupy osób starszych: „młodych starszych” (60-75 lat) oraz „starych starszych” (powyżej 75. roku życia). Istnieją również określenia „trzeci wiek” i „czwarty wiek” – gdy w analizie uwzględni się poziom aktywności psychospołecznej i styl życia. „Trzeci wiek” dotyczy osób po 60. roku życia, aktywnych, niezależnych i samodzielnych, „czwarty wiek” obejmuje natomiast osoby mniej sprawne, które wymagają wsparcia i pomocy.

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaproponowała następujący podział okresów starości:

• Wiek przedstarczy (45-59 lat),
• Wczesna starość (60-74 lata),
• Późna starość (75-89 lat),
• Długowieczność (powyżej 90 lat).

Gerontologopedia – zadania logopedy wobec osób starszych, starzejących się fizjologicznie

Zmiany w zakresie funkcjonowania językowego, spowodowane wtórnym procesem starzenia się, zostały w znacznej mierze opisane w ramach badań neurologopedycznych. Zmiany demograficzne i społeczne wymuszają na specjalistach konieczność obserwacji oraz, ewentualnie, terapii, osób starszych, które starzeją się naturalnie. Jest to często spowodowane oczekiwaniami pacjentów, którzy, mimo wieku emerytalnego, wciąż są aktywni zawodowo, a jednocześnie nie czują się „starzy”.

Najważniejszy dla praktyki klinicznej spośród trudności komunikacyjnych, reprezentowanych przez osoby starszej, są problemy interakcji z otoczeniem, które w efekcie powodują coraz większą izolację i samotność, szczególne u ludzi w okresie późnej dorosłości.

Diagnoza gerontologopedyczna

W procesie diagnostycznym osoby starszej, starzejącej się fizjologicznie, z racji braku narzędzi diagnostycznych dla osób, wykorzystać należy arkusze do badania pacjentów z afazją lub z demencją. W takim badaniu powinno się badać: dostrzeganie osób i sygnałów inicjowania rozmowy, rangi rozmówców, indywidualnego ich traktowania, rozpoznawanie cech współrozmówcy, utrzymywanie zainteresowania na jego potrzebach i rozpoznanie ram rozmowy, podtrzymywanie związków emocjonalnych; ocenie podlegają również błędne wybory, próby wycofania, maskowania niewiedzy, logika wypowiedzi, sposoby informowania o trudnościach, elementy pragnozji, stan mechanizmów kontroli funkcji językowej i metajęzykowej, udział kontroli wzrokowej, słuchowej i czuciowej.

Dodatkowo, w trakcie diagnozy logopedycznej należy podjąć się badania:

• budowy i sprawności narządów mowy,
• wymowy,
• leksyki (przede wszystkim zasobów leksykalnych, a w przypadku trudności – strategii kompensacyjnych),
• swobody tworzenia wypowiedzi słownych,
• sposobów realizowania intencji,
• umiejętności realizowania językowych ról społecznych,
• pisma (rozumienie, tworzenie, odtwarzanie tekstów).

Ocena umiejętności komunikowania się osób starszych nie jest łatwą umiejętnością. Należy brać pod uwagę możliwość współwystępowania łagodnych zaburzeń poznawczych (MCI), a także indywidualny proces starzenia się (obejmujący zmiany w wydolności układu oddechowego i fonacyjnego, zmiany w układzie stomatognatycznym, niedosłuch starczy, zmiany czynnościowe w ośrodkowym układzie nerwowym czy procesy degeneracyjne.

Starzenie się ośrodkowego układu nerwowego

Wraz z procesem starzenia się zachodzą również zmiany w układzie nerwowym, które powodują różnorakie zmiany w architekturze mózgu. Zalicza się do nich:

• zmiany makroskopowe (powiększenie komór mózgowych, obkurczanie kory mózgowej i powiększanie przestrzeni śródczaszkowej, obkurczanie hipokampa, poszerzanie bruzd między zwojami mózgu; u mężczyzn zwykle te zmiany zachodzą szybciej i są bardziej nasilone),
• zmiany mikroskopowe (obniżenie liczby neuronów na skutek ich obumierania lub kurczenia się, rozrost drzewek dendrytycznych, zmniejszenie się gęstości połączeń synaptycznych, utrata zdolności syntezy neuroprzekaźników),
• zmiany czynnościowe (zmiany w zapisie EEG, w potencjałach wywołanych, nieznaczne obniżenie metabolizmu, zmiany w poziomie syntezy neuroprzekaźników).

Oprócz powyższych, opisywane są również w literaturze: postępująca demielinizacja neurytów, obniżenie poziomu neurotransmiterów i neurohormonów, a także hormonów wydzielanych przez gonady i nadnercza, co jest kontrolowane przez przysadkę mózgową. Według teorii J. H. Jacksona, młodsze obszary kory mózgowej (tzw. heteromodalna kora asocjacyjna) są najmocniej dotknięte procesami, związanymi ze starzeniem się. Zmiany te są widoczne przede wszystkim w dolnej okolicy kory skroniowej, korze ciemieniowej, zaś w stopniu szczególnym w najmłodszej korze przedczołowej.

Mimo iż wiekiem dochodzi do stopniowego osłabienia funkcji poznawczych, a zdolności psychoruchowe i pamięć krótkoterminowa słabną, to zasób i słownictwa i wiedza z biegiem życia ulegają poszerzeniu. Dzięki treningowi sprawności intelektualnej, możliwa jest znaczna poprawa w zakresie funkcji poznawczych pacjentów. Istnieją tezy, że u ludzi starszych “ukryte” są ogromne rezerwy możliwości intelektualnych.

W trakcie starzenia się, w szczególności przy obecności chorób neurodegeneracyjnych i neurologicznych, dochodzi do zmniejszania się liczby neuronów, zwłaszcza w ośrodkach podkorowych (które zawiadują pamięcią i emocjami): podwzgórzu, ciele migdałowatym, później również w korze mózgowej. Prowadzi to do utraty łączności między neuronami, czego skutkiem jest między innymi stopniowe upraszczanie języka oraz objaw „poszukiwania brakującego słowa”. Inną konsekwencją tego procesu jest zmniejszenie zdolności poznawczych (np. uczenia się).

Starzenie się słuchu – presbyacusis

Starzenie się narządu słuchu (presbyacusis) jest procesem, w którym następuje stopniowe uszkadzanie słuchu przez działanie czynników biologicznych, socjologicznych i środowiskowych. U ok. 30% osób powyżej 65. roku życia (częściej u mężczyzn) następuje uszkodzenie słuchu. W powstawaniu tego typu niedosłuchu duże znaczenie mają czynniki ryzyka, takie jak: niewłaściwe odżywianie, palenie tytoniu, stres, hiperlipidemia, nadciśnienie tętnicze, czynniki zakaźne i genetyczne.

Proces starzenia się narządu słuchu u człowieka rozpoczyna się już po 30. roku życia. U każdej osoby ten proces przebiega indywidualnie. W uchu zewnętrznym w procesie starzenia dochodzi do poszerzania przewodu słuchowego zewnętrznego, co wynika ze ścieńczenia skóry, a także do pogrubienia błony bębenkowej z możliwością pojawienia się złogów wapnia. Zmiany w uchu środkowym wynikają natomiast z ograniczenia ruchomości kosteczek słuchowych, związanej ze zmianami w stawach pomiędzy kosteczkami, które są objęte procesami zapalnymi lub osteoporozą. Następują również zmiany w obrębie trąbki słuchowej – poprzez zwiotczenie jej ścian gorzej wentylowane są struktury ucha środkowego. Najistotniejsze zmiany natomiast zachodzą w uchu wewnętrznym, w którym następują zmiany zanikowo-zwyrodnieniowe, dotyczące komórek słuchowych i pęczka naczyniowego. Zmiany zanikowe i degeneracyjne dotyczą również neuronów zwoju spiralnego, jąder nerwu ślimakowego w moście oraz nerwów kory słuchowej.

Starzenie się narządu słuchu – objawy

Presbyacusis nie ma jednolitego obrazu klinicznego. Charakterystycznym objawem jest pogarszające się, obustronne, symetryczne osłabienie słuchu. W audiometrii tonalnej progowej stwierdza się obuuszne, symetryczne obniżenie progu słyszenia przewodnictwa powietrznego oraz kostnego (czyli niedosłuch nerwowo-czuciowy). Związana z wiekiem utrata słuchu rozpoczyna się od upośledzenia słyszenia tonów wysokich (powyżej 4000 Hz), a z czasem niedosłuch rozszerza się również na tony średnie. Najdłużej słuch pozostaje niezmieniony dla tonów niskich, poniżej 1000 Hz. W początkowym okresie niedosłuch jest niezauważalny dla osoby starszej i bliskich jej osób – zakres dźwięków mowy potocznej mieści się bowiem w zakresie 500-2000 Hz.

Ubytkowi słuchu często towarzyszą szumy uszne i zawroty głowy. Postępujący wraz z wiekiem ubytek słuchu prowadzi przede wszystkim do trudności w rozumieniu mowy. To natomiast oddziałuje na problemy komunikacyjne osób starszych, zwłaszcza podczas rozmowy w większym gronie, gdy występuje szum tła. Z czasem może dochodzić do stopniowego wycofywania się osoby starszej z kontaktów towarzyskich, zmniejszenia jej aktywności fizycznej i umysłowej, a w efekcie – do przyspieszenia procesów degeneracyjnych organizmu, samotności czy nawet depresji.

W przypadku presbyacusis i diagnostyki tego schorzenia, należy przede wszystkim dokładnie zbadać pacjenta, aby wkluczyć inne medyczne przyczyny, które mogą powodować upośledzenie słuchu. Podstawowym badaniem w diagnostyce każdego niedosłuchu jest audiometria tonalna, która ocenia próg słyszenia dźwięków o różnych częstotliwościach. Ważną komponentą niedosłuchu starczego są zmiany w obrębie drogi słuchowej i kory słuchowej, powodujące upośledzenie rozróżniania dźwięków i rozumienia mowy – w celu oceny tych zaburzeń stosuje się test rozróżniania słów.

Akademia Logopedy: Niezwykle merytoryczną wiedzę oraz ogrom praktycznych informacji można znaleźć w kursie online „Audiologia w logopedii” Katarzyny Wysockiej.

Starzenie się narządu słuchu – postępowanie terapeutyczne

Zapobieganie głuchocie starczej jest niemożliwe, głównie ze względu na brak możliwości poznania wszystkich mechanizmów stojących za tym procesem. Z pewnością można do pewnego stopnia zapobiegać kumulacji uszkodzeń słuchu, wywołanych przyczynami, które w starszym wieku mogą doprowadzić do upośledzenia słuchu pogarszającego wydolność socjalną. Bardzo ważne w tym przypadku jest leczenie zaburzeń metabolicznych, cukrzycy, chorób tarczycy, nadciśnienia, niedokrwistości, chorób układu krążenia. Podobnie ma to miejsce z infekcjami dróg oddechowych w wieku starszym, które w przypadku osób starszych sprzyjają występowaniu stanów zapalnych ucha środkowego.

Postępowanie w przypadku osób z niedosłuchem starczym powinno być skupione na dwóch kierunkach działań: poprawie słyszenia oraz polepszeniu rozumienia mowy. Poprawę słyszenia można osiągnąć za pomocą aparatów słuchowych, drugi natomiast wymaga również współpracy ze strony współrozmówców: do osoby starszej, szczególnie z niedosłuchem należy mówić odpowiednio głośno, wyraźniej i wolniej niż zwykle. Należy jednocześnie unikać mówienia w warunkach hałasu oraz, w miarę możliwości, osoba starsza powinna widzieć współrozmówcę (zarówno wyraz twarzy mówiącego, ruchy ust, gesty, postawę ciała). Ważne jest zatem zarówno podejście medyczne (kontrola stanu słuchu oraz użycie aparatów słuchowych), jak również odpowiedni sposób komunikacji werbalnej z osobą starszą.

Starzenie się głosu – presbyphonia

Mówienie jest czynnością, która wymaga precyzyjnego współdziałania wielu mechanizmów – zarówno centralnych, jak i obwodowych. Wymagana jest tutaj współpraca mózgu, układu oddechowego, fonacyjnego oraz artykulacyjnego. Starzenie się głosu (presbyphonia, vox senium) rozpoczyna się najczęściej po 60. roku życia.

Zmiany w narządzie głosu uwarunkowane są:

• zmianami inwolucyjnymi w ośrodkowym układzie nerwowym,
• zmianami degeneracyjno-atroficznymi w krtani i gardle,
• zmianami biochemicznymi i endokrynologicznymi,
• zmianami w płucach, które prowadzą do zmniejszenia pojemności życiowej płuc i zwiększenia ilości powietrza zalegającego.

Zmiany zachodzące w układzie oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnym w procesie starzenia

Wśród zmian w układach: oddechowym, fonacyjnym i artykulacyjnym wyróżnia się m.in.:

• osłabienie mięśni klatki piersiowej i brzucha (gorsza kontrola oddechu),
• zmniejszenie przepływu powietrza w górnych drogach oddechowych,
• usztywnienie klatki piersiowej (mniejsza amplituda ruchów przy oddychaniu),
• pogorszenie wydolności tlenowej – pułapu tlenowego (jest to jeden z najpopularniejszych wskaźników wydolności fizycznej),
• wapnienie w obrębie tkanki chrzęstnej i łącznej (wpływ na elastyczność krtani i ograniczenie jej pracy),
• zmniejszenie dopływu krwi,
• utrudnienia w ewakuacji wydzieliny (zwiększenie lepkości śluzu, pokrywającego fałdy głosowe),
• zmniejszenie wydolności systemu kontroli odruchowej, związane ze zmniejszeniem liczby zakończeń nerwowych (próby skompensowania prowadzą do nadmiernego wysiłku głosowego),
• zmianę napięcia mięśniowego artykulatorów; zwiększa się męczliwość, a jednocześnie zmniejsza precyzja wykonywanych ruchów.

Zmiany, zachodzące w procesach starzenia się w zakresie głosu

Wśród problemów z głosem, które mogą występować u osób starszych, wyróżnia się: zmniejszenie głośności mowy oraz jej zmienności i kontroli, podniesienie tonacji, zmniejszoną zdolność generowania wysokich dźwięków, zachrypnięcie głosu (który może być również szorstki, napięty, drżący), bezgłosy, głośny oddech, zadyszkę, nadmierne chrząkanie, zwolnione tempo mówienia i przerwy w mówieniu (spowodowane zmęczeniem), nieprawidłową artykulację, zaburzoną prozodię. Ponadto, w miarę upływu czasu mówienie zaczyna sprawiać coraz więcej trudności (ponieważ mowa jest czynnością ruchową, wymaga pewnej siły i wydolności do jej realizacji). Dodatkowo, w wieku podeszłym często występuje zmniejszone pragnienie, a brak nawodnienia organizmu nasila objawy nieżytu dróg oddechowych, co dodatkowo pogarsza jakość głosu.

U mężczyzn średnie położenie głosu (wysokość) podwyższa się, u kobiet natomiast obniża. Zakres głosu z wiekiem się zawęża, czas fonacji ulega skróceniu, natężenie głosu słabnie. Pogarsza się umiejętność wydobywania dźwięków wysokich, głos staje się szorstki, drżący, traci swoją barwę, dodatkowo tempo mowy bywa spowolnione, trudno również zapanować nad właściwą donośnością głosu, narząd głosu łatwo ulega zmęczeniu, zwłaszcza po obciążeniu głosowym.

Zmiany w zakresie głosu – przyczyny

Dysfunkcje w zakresie głosu wynikają w przypadku osób starszych z ograniczeń, które dotykają całego organizmu. Pojawiają się one w wyniku procesów, które wraz z upływem czasu prowadzą do pogorszenia się kondycji organizmu i pojawienia się nieodwracalnych zmian w organach. Rozwijająca się wraz z wiekiem sarkopenia (utrata masy mięśniowej) powoduje osłabienie siły mięśniowej – mięśnie kontrolujące pracę fałdów głosowych, języka i warg, mięśnie oddechowe, kości szczęki, żuchwy oraz stawy skroniowo-żuchwowe pracują dużo gorzej i wolniej, co wpływa na jakość wydobywanych dźwięków.

Na pogorszenie jakości głosu u osób starszych wpływ mogą mieć zaburzenia słuchu. Brak odpowiedniej kontroli słuchowej powoduje zaburzenia głosu, powstające w wyniku nieprawidłowych mechanizmów fonacyjnych. Na stopień zaburzeń głosu będzie mieć wpływ głębokość niedosłuchu, moment jego wystąpienia, czas trwania, rodzaj ewentualnego protezowania słuchowego i indywidualne kompetencje osoby starszej.

Starzenie się – objawy w zakresie układu stomatognatycznego

Zmiany, zachodzące wraz ze starzeniem się człowieka, widoczne są również w układzie stomatognatycznym, obejmując zęby, przyzębie, błonę śluzową, kości szczęk, staw skroniowo-żuchwowy i procesy wydzielania śliny.

Jedną z najbardziej widocznych zmian w obrębie uzębienia jest zmiana koloru i kształtu zębów, które są ciemniejsze i matowe, co wynika z przekształceń jakościowych zębiny, przebarwień szkliwa i działania niektórych środków spożywczych. Charakterystyczne dla osób starszych jest także zażółcenie korzeni zębowych. Z upływem lat zmienia się również grubość szkliwa, które staje się bardziej kruche i podatne na uszkodzenia, do czego również przyczyniają się zmiany w zębinie. Zanik naczyń krwionośnych prowadzi do słabszego unaczynienia miazgi i ograniczenia jej zdolności naprawczych, a przez to – do gorszego odżywienia zęba. Dla osób starszych charakterystyczne jest również zanikanie przyzębia – poprzez zmniejszenie kości wyrostka zębodołowego oraz obniżanie (recesję) dziąseł. Do najczęściej występujących u pacjentów w wieku starszym problemów stomatologicznych zalicza się próchnicę. W grupie wiekowej 65-74 lat aż w 80 % przyczyną utraty zębów są powikłania próchnicy.

Elementy układu stomatognatycznego są powiązane bezpośrednio lub pośrednio z innymi układami anatomicznymi człowieka, szczególnie jednak podkreśla się negatywny wpływ utraty zębów na procesy trawienne – braki w uzębieniu utrudniają rozdrabnianie pokarmu, co skutkuje zmianą diety na bardziej miękką i papkowatą, co sprzyja niedoborom żywieniowym i pogarsza komfort życia. Problem ten też rzutuje na artykulację, powodując zmiany w brzmieniu produkowanych głosek.

Zmiany związane ze starzeniem się uwidaczniają się również w obrębie języka – wraz z wiekiem on powiększa się (występuje tzw. zespół gerojęzykowy) – wynika to z faktu, że przejmuje on częściowo funkcję zębów w procesie żucia. Język ulega też wygładzeniu, występuje także żylakowatość spodniej części języka i okolicy podjęzykowej.

Dużym problemem w okresie starzenia się są też zmiany czynnościowe w obrębie stawów skroniowo-żuchwowych. Często obserwowane wśród seniorów są przeskakiwanie, trzaski (pojawiające się przy otwieraniu ust), przewlekłe zespoły bólowe głowy i twarzy. Konsekwencją zmian w obrębie stawów skroniowo-żuchwowych mogą być nawykowe zwichnięcia żuchwy.

Zmiany w zakresie układu stomatognatycznego – przyczyny

Zmiany w zakresie szczęki i żuchwy wynikają z dwóch procesów, które są ze sobą powiązane: osteoporozy oraz utraty zębów. Osteoporoza przyczynia się do rozchwiania zębów, a także przeciążenia stawów skroniowo-żuchwowych, wczesna utrata zębów powoduje natomiast szybszy zanik kości szczęki i żuchwy. Zmiany te powodują skrócenie dolnego piętra twarzy, zapadanie warg, uwydatnienie bródki oraz rzekomy prognatyzm żuchwy.

Dodatkową trudnością, która jest konsekwencją utraty zębów, jest dla seniorów konieczność korzystania z protez. W szczególności w początkowym etapie adaptacji do zmienionych warunków w obrębie jamy ustnej mogą oni doświadczać trudności w żuciu pokarmów, co może skutkować problemami trawiennymi. Konieczność założenia protezy może też powodować zmiany w zakresie artykulacji, szczególnie głosek dentalizowanych.

Zjawiska językowe, charakterystyczne dla osób starszych

Problemy osób starszych w zakresie dostępu do słownika w umyśle mają formę syndromu „mam to na końcu języka” (tip-of-the-tongue state – TOT). Dotyczy on nie tylko seniorów, lecz także dzieci i dorosłych, choć pojawia się on najczęściej właśnie w grupie osób starszych. Syndrom ten pojawia się w sytuacji, gdy nie można wyszukać danej nazwy (własnej lub pospolitej), lecz ma się odczucie, że za chwilę się to uda. Zazwyczaj osoby, u których występuje dany problem, mają zachowany częściowy dostęp do wiedzy nt. semantyki lub gramatyki poszukiwanego wyrazu. Zjawisko TOT pokazuje, że mimo częściowego wydobywania wiedzy semantycznej lub strukturalnej nie można sprawnie przypomnieć sobie pełnych nazw; według badaczy istnieją one w pamięci, lecz są czasowo niedostępne.

Innym zjawiskiem, które występuje często u osób starszych jest zjawisko OTV (off-target verbosity). W jego skład wchodzą zbędne, nieistotne dla tematu narracji dygresje, jak również wypowiedzi zbyt uszczegółowione, pozbawione głównego wątku. Występowaniu tego zjawiska sprzyjają: wysoka ekstrawersja, stres i subiektywny brak wsparcia komunikacyjnego słuchaczy.

Mimo licznych badań, przyczyny syndromów TOT i OTV nie zostały do dzisiaj odkryte.

Gerontologopedia i jej zadania dla poszczególnych etapów starości

W programowaniu terapii logopedycznej, która obejmuje naturalne zmiany w procesie starzenia, należy uwzględnić: poziom poszczególnych sprawności biologicznych, umysłowych, językowych w tzw. okresie szczytowym dla każdej z nich, tempo zachodzących zmian regresywnych, indywidualne cechy i potrzeby człowieka oraz fakt, że w każdym z okresów starości możliwości i potrzeby komunikacyjne człowieka ulegają zmianom (wiek chronologiczny nie zawsze jest tożsamy z wiekiem biologicznym).

W okresie, który obejmuje wiek przedstarczy i wczesnej starości, programowanie terapii ma charakter działań profilaktycznych i obejmuje: ustalenie zmian w zakresie motoryki narządów mowy, które pojawiają się najwcześniej, określenie warunków, przyczyniających się do spowolnienia procesów, które wpływają na pojawianie się zmian w zachowaniach językowych i zapobieganie tym, które mogą się nasilić w kolejnych okresach późnej dorosłości.

W przypadku oddziaływań w późniejszym okresie życia, uwzględnić należy: zapobieganie trudnościom, powodowanych niedosłuchem, rekompensowanie zmian, spowodowanych obniżoną percepcją innych zmysłów, nasilenie kłopotów z pamięcią. Należy w tym okresie ćwiczyć: sprawności językowe w zakresie leksyki, gramatyki, umiejętności interakcyjne, organizację spójności i sensowności przekazu językowego, umiejętności realizacji intencji nadawcy informacji. Ponadto, należy edukować najbliższe otoczenie, rodzinę, opiekunów w temacie problemów komunikacyjnych pacjenta, a także zapobiegać jego izolacji komunikacyjnej.

W przypadku tzw. starości sędziwej procedury logopedyczne wyglądają inaczej – ze względu na zaawansowane procesy starzenia się. Wtedy ważne staje się oddziaływanie pośrednie: kształcenie umiejętności utrzymywania interakcji z osobami w tym wieku oraz dostarczanie narzędzi do tworzenia warunków udanej komunikacji z pacjentem – kształtowanie umiejętności ich słuchania, rozumienia ich komunikatów i rozpoznawania potrzeb. Dodatkowo, szczególnie ważne w przypadku tej grupy pacjentów jest rejestrowanie wyników badań, dotyczących tzw. szczytowych możliwości interakcyjnych człowieka i okresowej kontroli postępów, która pozwala na określenie zakresów zmian regresywnych.

Autorka: Wioletta Bociuk

Logopeda, audiofonolog, terapeuta SI. Absolwentka Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku i Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, obecnie studentka filologii polskiej na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Jej zainteresowania naukowe i zawodowe skupione są wokół diagnostyki zaburzeń słuchu, diagnozy i terapii zaburzeń przetwarzania słuchowego (APD) oraz gerontologopedii.

Bibliografia

Humeniuk E., Zaburzenia mowy w podeszłym wieku, [w:] Tarkowski Z. (red.), Patologia mowy, Harmonia Universalis, Gdańsk (2017).

Kaczorowska-Bray, K., Milewski, S., Michalik, M., Starość: Jak ją widzi logopedia, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk (2020).

Kaczorowska-Bray K., Gerontologiopedia, czyli starość w perspektywie logopedycznej. Konteksty Społeczne, 5 (2017).

Kaptur E., Sławek J., Starzenie się głosu, [w:] Milewski S., Kaczorowska-Bray K., Kamińska B. (red.), Starość – język – komunikacja. Nowe obszary logopedii, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk (2020).

Kasperczyk T., Aktywność fizyczna seniorów warunkiem zdrowia i dobrej jakości życia, Journal of Clinical Healthcare 1 (2014).

Kataryńczuk-Mania L., Gebreselassie J., Kompetencje komunikacyjne seniorów – wybrane wątki, Dyskursy młodych andragogów, 19 (2018).

Kuczkowski J., Cieszyńska J., Głos i słuch w starczym wieku, [w:] Tłokiński W., Milewski S., Kaczorowska-Bray K. (red.), Gerontologopedia, Harmonia Universalis, Gdańsk (2018)

Kulczyński B., Pruszewicz A., Głuchota starcza (presbyacusis) [w:] Pruszewicz A., Obrębowski A. (red.), Audiologia kliniczna. Zarys, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, Poznań (2010).

Łuczyński E., Miejsce języka ludzi starszych wśród odmian współczesnej polszczyzny [w:] Tłokiński W., Milewski S., Kaczorowska-Bray K. (red.), Gerontologopedia, Harmonia Universalis, Gdańsk (2018)

Maciejewska A., Stabilizowanie normy interakcyjnej u osób w podeszłym wieku [w:] Grabias S., Panasiuk J., Woźniak T. (red.), Logopedia. Standardy postępowania logopedycznego: podręcznik akademicki, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin (2015).

Milewski S., Kaczorowska-Bray, K., Czy jest potrzebna gerontologopedia? Późna dorosłość z perspektywy logopedycznej [w:] Michalik M. (red.), Nowa Logopedia: t. 5. Diagnoza i terapia logopedyczna osób dorosłych i starszych, Collegium Columbinum, Kraków (2014).

Milewski S., Kaczorowska-Bray, K. Starość – jak widzi ją logopedia [w:] Tłokiński W., Milewski S., Kaczorowska-Bray K. (red.), Gerontologopedia, Harmonia Universalis, Gdańsk (2018).

Milewski S., Kaczorowska-Bray, K. (2019). Późna dorosłość jako przedmiot zainteresowania współczesnej logopedii – perspektywy badawcze [w:] Milewski S., Kaczorowska-Bray K. (red.), Metodologia badań logopedycznych z perspektywy teorii i praktyki, Harmonia Universalis, Gdańsk (2019).

Olszewski H., Wprowadzenie do psychologii rozwoju – okres późnej dorosłości [w:] Tłokiński W., Milewski S., Kaczorowska-Bray K. (red.), Gerontologopedia, Harmonia Universalis, Gdańsk (2018).

Pluta-Wojciechowska D. (2014). „Gerontologopedia” – oryginalna perspektywa refleksji naukowej i kształcenia logopedycznego. [w:] Michalik M. (red.), Nowa Logopedia: t. 5. Diagnoza i terapia logopedyczna osób dorosłych i starszych, Collegium Columbinum, Kraków (2014).

Pruszewicz A. (red.), Foniatria kliniczna, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa (1992).

Rutkiewicz-Hanczewska M., Wiek a nazywanie. Procesy wyszukiwania słów w starszym wieku [w:] Tłokiński W., Milewski S., Kaczorowska-Bray K. (red.), Gerontologopedia, Harmonia Universalis, Gdańsk (2018).

Świątek A., Specyficzne zjawiska komunikacyjne w wieku senioralnym, Sztuka Leczenia, tom XIV, nr 1-2 (2007).

Tłokiński W., Mowa ludzi u schyłku życia. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa (1990).

Walencik-Topiłko A., Banaszkiewicz A., Kołodziej G., Profilaktyka oddechowa dla osób w wieku senioralnym – omówienie, sondaż diagnostyczny, zalecenia praktyczne, [w:] Tłokiński W., Milewski S., Kaczorowska-Bray K. (red.), Gerontologopedia, Harmonia Universalis, Gdańsk (2018).

Zych A. A., Gerontologopedia, czyli pedagogia osób starszych, które nie mówią, ale mają własne zdanie [w:] Milewski S., Kaczorowska-Bray K., Kamińska K. (red.), Starość, język, komunikacja. Nowe obszary logopedii, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk (2020).