Wrzesień jest miesiącem wytężonej pracy wszystkich logopedów pracujących w placówkach edukacyjnych – przedszkolach i szkołach. W tym czasie przeprowadzane są przesiewowe badania logopedyczne, których celem jest wyselekcjonowanie grupy dzieci, u których mowa nie rozwija się prawidłowo i zapewnienie im opieki logopedycznej na jak najwcześniejszym etapie.
Czym są przesiewowe badania logopedyczne?
Przesiewowe badanie logopedyczne jest to szybka i orientacyjna ocena mowy dziecka – sprawdzamy czy mowa rozwija się prawidłowo, czy też może występują jakieś opóźnienia lub zaburzenia, które powinny być zbadane w dokładnym badaniu logopedycznym. Celem badania przesiewowego jest więc wyselekcjonowanie dzieci, u których mowa nie rozwija się prawidłowo, aby umożliwić im podjęcie terapii logopedycznej na jak najwcześniejszym etapie i tym samym zapobiec utrwaleniu się nieprawidłowych nawyków, które mogą niekorzystnie wpływać na rozwój i funkcjonowanie dziecka. Możemy zatem powiedzieć, że przesiewowe badania logopedyczne są bardzo ważnym elementem profilaktyki logopedycznej.
WAŻNE Przesiewowe badanie logopedyczne jest szybką oceną takich umiejętności jak: rozumienie mowy, nadawanie mowy, artykulacja, budowa i sprawność narządów mowy oraz przebieg funkcji prymarnych.
PAMIĘTAJ Badaniami przesiewowymi powinny być objęte wszystkie dzieci w przedszkolu oraz wszyscy uczniowie klas pierwszych. W tej grupie mogą być dzieci, które w poprzednim roku nie realizowały pewnych głosek i było to zgodne z normą wiekową, ale pomimo upływu czasu te głoski się nie pojawiły i w tym momencie jest to wskazanie do podjęcia terapii logopedycznej, albo dzieci, które uczestniczyły w terapii, ale efekty nie zostały utrwalone w czasie wakacji i istnieje konieczność dłuższego objęcia ich terapią logopedyczną, możemy spotkać również dzieci, u których trudności pojawiły się nagle (np. niepłynność mówienia). Dzieci klas starszych, które nie zakończyły terapii logopedycznej powinny ją kontynuować w kolejnym roku szkolnym. Wskazana jest również ścisła współpraca pomiędzy logopedą, a nauczycielami i reagowanie na bieżąco na zgłaszane trudności oraz problemy.
Przesiewowe badanie logopedyczne nie kończy się diagnozą logopedyczną, a informacją dla rodziców o tym, czy mowa ich dziecka rozwija się prawidłowo, czy też obserwujemy jakieś nieprawidłowości, które wymagają przeprowadzenia pełnej diagnozy logopedycznej. Taka informacja zawiera opis obserwowanych zjawisk oraz informację o konieczności przeprowadzenia pogłębionej diagnozy, często również potrzeby konsultacji z innymi specjalistami i podjęcia systematycznej terapii logopedycznej.
Testy do przesiewowych badań logopedycznych
Na rynku dostępnych jest kilka logopedycznych testów przesiewowych przeznaczonych do badania dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. Poniżej znajduje się lista tych najbardziej popularnych:
- „Test do badań przesiewowych mowy dla dzieci w wieku przedszkolnym” I. Michalak-Widera, K. Węsierska, Katowice 2012
- „Badania przesiewowe do wykrywania zaburzeń rozwoju mowy u dzieci dwu-, cztero- i sześcioletnich” D. Emiluta-Rozya, H. Mierzejewska, P. Atys, Warszawa 2004
- „Czy mówię poprawnie? Zestaw prób diagnostycznych do wstępnej diagnozy logopedycznej dzieci w wieku przedszkolnym” M. Lampart-Busse, M. Frydecka, 2019
- „Przesiewowy Test Logopedyczny” Z. Tarkowski
- „Logopedyczny test przesiewowy dla dzieci w wieku szkolnym” S. Grabias, Zdzisław Marek Kurkowski, T. Woźniaka
- „Logopedyczny test dla dzieci i młodzieży” I. Michalak-Widera, Katowice 2009
Każdy logopeda musi wybrać narzędzie, które najbardziej odpowiada jego potrzebom i grupie dzieci, które musi przebadać. Osobiście najczęściej korzystam z „Testu do badań przesiewowych dla dzieci w wieku przedszkolnym” I. Michalak-Widery i K. Węsierskiej, czasami dodatkowo wspomagam się „Logopedycznym testem dla dzieci i młodzieży” I. Michala-Widery oraz listą zdań, wyrazów i głosek dźwiękonaśladowczych D. Pluty-Wojciechowskiej. Doceniam te narzędzia za aktualne i czytelne dla dzieci zdjęcia oraz ilustracje oraz poręczną formę. Polecam również zapoznać się z próbami zaproponowanymi przez D. Emilutę-Rozya, H. Mierzejewską i P. Atys, które mogą się okazać szczególnie pomocne w tej grupie dzieci, do badania których trzeba będzie zaaranżować odpowiednią zabawę oraz odpowiednio dobrać poziom trudności prób badających rozumienie, mówienie, artykulację oraz budowę i sprawność narządów mowy.
Przesiewowe badania logopedyczne – kurs online
Jak przeprowadzić przesiewowe badania logopedyczne krok po kroku?
1. Informacja o badaniu oraz zgody na przesiewowe badania logopedyczne
W pierwszej kolejności należy poinformować rodziców o tym, że w placówce zostaną przeprowadzane przesiewowe badania logopedyczne. Warto wytłumaczyć, czym są badania przesiewowe, kiedy będą się odbywać, co mają na celu oraz w jaki sposób rodzice zostaną poinformowani o ich efektach.
W celach informacyjnych przygotowałam dla rodziców ulotkę w formie kilku pytań i odpowiedzi. Moim zdaniem jest to prosta forma, za pomocą której w szybki sposób możemy przekazać skondensowaną wiedzę na ten temat, jest to również okazja do nawiązania kontaktu z rodzicami i zaprezentowania swojej osoby.
ZOBACZ Jeśli nie wiesz jak stworzyć taką ulotkę, albo jak mogłaby ona wyglądać, to na końcu tego artykułu zamieściłam moją wersję, która może posłużyć jako wzór lub inspiracja.
Poza poinformowaniem rodziców o samym fakcie, że badania przesiewowe będą przeprowadzone, powinniśmy zebrać od rodziców zgody na wykonanie takiego badania u ich dziecka. Może być to zorganizowane w sposób tradycyjny np. wręczenie zgody w wersji papierowej podczas zebrania (osobiście lub za pośrednictwem nauczyciela) albo poprzez zamieszczenie takiej deklaracji na szkolnej platformie elektronicznej, w dzienniku elektronicznym lub za pośrednictwem. Z mojego doświadczenia wynika, że dobrze jest określić termin, w którym rodzice zobligowani są do zwrócenia lub odesłania wypełnionej zgody, a brak otrzymania podpisanej zgody jest przez mnie traktowany jako rezygnacja z przesiewowych badań.
Jeżeli poinformowaliśmy już rodziców o badaniach przesiewowych i zebraliśmy stosowne zgody to sugeruję przygotowanie listy dzieci, z którymi spotkamy się na takie badanie. W tym celu każdego roku zakładam odpowiedni segregator, w którym gromadzę formularze z badań przesiewowych. Przed badaniami drukuję odpowiednią ilość kwestionariuszy, które dzielę zakładkami na konkretne grupy przedszkolne lub klasy i uzupełniam dane, które mogę na spokojnie wpisać nie tracąc czasu podczas spotkania z uczniem, czyli: imię, nazwisko, datę urodzenia oraz konkretnie wiek w jakim jest dziecko podczas badania. Jest to istotne, bo czasami w obrębie jednej grupy przedszkolnej lub klasy mogą się znajdować dzieci w różnym wieku, a do norm wiekowych odnosimy się oceniając umiejętności w zakresie rozumienia mowy, zasobu słownika czynnego, czy artykulacji głosek.
2. Kwestionariusz do notowania wyników badań i obserwacji
Każde narzędzie przeznaczone do wykonywania badań przesiewowych zawiera zazwyczaj kwestionariusz do notowania wyników i obserwacji, które możemy w tym celu wykorzystać. W tym artykule zaprezentuję własny formularz, który jest dla mnie najwygodniejszy w użyciu. Przede wszystkim jest:
- Wygodny do drukowania – na jednej stronie, przy druku dwustronnym umieściłam wszystkie ważne do obserwacji punkty, dzięki czemu dokumentacja nie rozrastała się do kilku stron odnośnie jednego dziecka – kwestionariusze zamieszczone w testach do badań przesiewowych czasami rozmieszczone są na dwóch, trzech stronach.
- Wyraźnie zaznaczona metryczka z najważniejszymi informacjami: imię i nazwisko dziecka, data urodzenia oraz dokładnie obliczony wiek w momencie badania, określona grupa przedszkolna lub grupa. Ponieważ badania przesiewowe prowadzimy wśród dużej grupy dzieci to umieszczenie tych informacji pozwala zachować porządek w dokumentacji.
- Kolejne punkty umieszczone są w kwestionariuszu zgodnie z tym jak przeprowadzam badanie – czyli najpierw oceniam rozumienie i mówienie w krótkiej rozmowie, zabawie, następnie przystępuję do dokładnego badania artykulacji, a na końcu oceniam budowę oraz sprawność aparatu artykulacyjnego i przebieg funkcji prymarnych. Dokładnie w takiej kolejności umieściłam je na karcie do notowania wyników, dzięki czemu nie muszę co chwila wertować kartek w poszukiwaniu odpowiedniej kolumny w celu zapisania uwag.
W tym miejscu opiszę, jak przeprowadzam badanie krok po kroku i podzielę się swoimi przemyśleniami dlaczego taką kolejność uważam za szczególnie pomocną.
3. Nawiązanie kontaktu z dzieckiem – ocena rozumienia i mówienia
Badanie zawsze zaczynam od nawiązaniem kontaktu z dzieckiem, czemu służy krótka rozmowa dotycząca jakiegoś znanego dziecku tematu: wakacji, ulubionej bajki, rodziny, zwierzaka. W ten sposób oceniam poziom rozumienia pytań, poleceń, a jednocześnie staram się stworzyć przyjazną, bezpieczną i otwartą przestrzeń dla dziecka. Słuchając odpowiedzi dziecka mam możliwość zanotowania obserwacji dotyczących tworzonych wypowiedzi – czy są to pojedyncze wyrazy, czy raczej zdania, zwracam uwagę na gramatykę, fleksję, poziom zrozumiałości tworzonych wypowiedzi, ich adekwatność. Wsłuchując się w wypowiedzi dziecka analizuję wstępnie sposób realizacji głosek. Zawsze mam też przygotowany zestaw kilku zabawek, które mogę wykorzystać do zaaranżowania sytuacji zabawy. Warto mieć przygotowany taki alternatywny sposób badania, szczególnie w odniesieniu do młodszych dzieci, które mogą potrzebować więcej czasu na nawiązanie kontaktu z osobą prowadzącą badanie, mogą być onieśmielone i wycofane. W moim zestawie znajdują się: klocki Lego do budowania torów, ustawiania na nich pociągu i wkładania do pociągu różnych figurek, gra „Bystre oczko”, koraliki do nawlekania, kolorowe rybki i wędka z magnesem do łowienia. Taki zestaw pozwala mi zaaranżować różne zabawy i ocenić umiejętności: rozumienia, mówienia i artykulacji.
4. Ocena artykulacji
W dalszej kolejności przechodzę do dokładnej oceny sposobu artykulacji głosek. Chciałabym w tym miejscu podkreślić, że tę umiejętność zawsze oceniam na drodze słuchowo-wzrokowej, a czasami również na podstawie wrażeń czuciowych. Musimy pamiętać, że nieprawidłowa wymowa niektórych głosek np. [l, t, d, n] może być zupełnie niesłyszalna, dlatego ważna jest dokładna obserwacja narządów mowy, czasami potrzebne jest do tego celu delikatne rozszczelnienie łuków zębowych np. za pomocą szpatułek laryngologicznych. W tym celu siadam naprzeciwko dziecka, na niskim krześle lub zupełnie na podłodze, aby móc dokładnie obserwować sposób w jaki wypowiada konkretne głoski oraz pracę narządów artykulacyjnych. Najczęściej dopiero w tym momencie rozpoczynam badanie za pomocą kwestionariusza obrazkowego. W sytuacji, kiedy mam wątpliwości dotyczące sposobu realizacji danej głoski wykorzystuję dodatkowo zaproponowaną przez prof. Danutę Plutę-Wojciechowska listę zdań, sylab oraz głosek dźwiękonaśladowczych.
Obserwacje dotyczące sposobu wymawiania przez dziecko głosek języka polskiego zapisuję w kolejnym punkcie opracowanej karty. Wszystkie głoski podzieliłam na grupy – głoski wargowo-zębowe, przedniojęzykowo-zębowe, głoski przedniojęzykowo -dziąsłowa [l], szeregi – ciszący, syczący i szumiący oraz głoska przedniojęzykowo-dziąsłowa [r]. Jak wynika z moich obserwacji, jeśli dziecko w jakiś sposób zniekształca jedną głoskę z danej grupy, czy danego szeregu to najczęściej (choć oczywiście nie można tego uznawać za zasadę) przekłada się to na inne głoski. W proponowanej przeze mnie karcie zostawiłam również miejsce na krótkie notatki – czy dziecko realizuje prawidłowo daną głoskę, czy ją zniekształca, czy być może zastępuje inną głoską, w tym miejscu możemy również zanotować konkretne przykłady. Jest to niezwykle pomocne w komunikacji z rodzicami, gdyż konkretnymi przykładami możemy zobrazować na czym polega trudność dziecka. Dla mnie jest to również początek zbierania materiału do analizy przed przystąpieniem do pogłębionej diagnozy logopedycznej.
Uważam, że jest to bardziej użyteczna forma notowania obserwacji podczas badania przesiewowego, niż za pomocą „+” i „-”, gdyż po zbadaniu kilkudziesięciorga dzieci jednego dnia, trudno jest zapamiętać jaki to był rodzaj nieprawidłowości i na czym ona polegała.
5. Ocena budowy i sprawności narządów mowy
Na końcu badania przechodzę do oceny budowy i sprawności narządów mowy. Oceniam jak wyglądają wargi, stan uzębienia i zgryz, podniebienia twarde i miękkie, migdałki podniebienne, nos, dokładnie oceniam budowę języka ze szczególnym uwzględnieniem wędzidełka języka. Na tym etapie badania dokonuję oceny jak przebiegają czynności oddychania i połykania.
Moje doświadczenia pokazują, że niektóre dzieci niechętnie wykonują te ćwiczenia. Jeśli jest to ich pierwszy kontakt z logopedą, mogą czuć się onieśmielone wnikliwą obserwacją ich jamy ustnej, prośbą o wysunięcie języka i to może je skutecznie obniżyć motywację do wykonywania zadań w dalszej części badania. Podobnie mogą zareagować dzieci, dla których wykonanie tych ćwiczeń jest trudne, stąd też moja sugestia, aby wykonywać te próby na końcu badania.
ZOBACZ Na końcu artykułu zamieściłam zaproponowaną przeze mnie kartę do notowania wyników przesiewowego badania logopedycznego. Mam nadzieję, że Wam również umożliwi szybkie i dokładne notowanie obserwacji.
6. Podsumowanie przesiewowego badania logopedycznego – informacja dla rodziców
Jak wcześniej wspomniałam przesiewowe badanie logopedyczne nie kończy się diagnozą logopedyczną, a informacją o prawidłowym rozwoju mowy, zgodnym z normą wiekową lub obserwowanych trudnościach, nieprawidłowościach, opóźnieniach, które powinny być zbadane w trakcie pełnej diagnozy logopedycznej. Sposób przekazania takiej informacji jest różny w różnych placówkach. Biorąc pod uwagę obecne czasy i ograniczoną możliwość bezpośredniego kontaktu z rodzicami w przedszkolu czy szkole, sugeruję, aby taka informacja była przekazywana pisemnie np. za pośrednictwem szkolnej platformy elektronicznej lub maila. Po pierwsze rodzic na spokojnie może się zapoznać z jej treścią i dokładnie ją przeanalizować, a dla nas jest to pewnego rodzaju dokument i poświadczenie, że taka informacja została rodzicowi przekazana.
Nie ma jednego, ustalonego sposobu w jaki powinna być zredagowana taka informacja. Spotkałam się różnymi praktykami – od krótkiego sformułowania, że „dziecko nie wymaga lub wymaga terapii logopedycznej” – do bardziej wyczerpującego i zindywidualizowanego opisu obserwowanych zjawisk. Osobiście staram się możliwie najdokładniej opisać rodzicom to co udało mi się zaobserwować podczas badania przesiewowego, wyjaśniam czy obserwowane zjawiska, np. zamiany głosek są normą w danym wieku, czy też wskazaniem do podjęcia terapii logopedycznej. Staram się unikać fachowych stwierdzeń i opisywać wszystkie obserwowane zjawiska zrozumiałym językiem. Jeżeli podczas badania przesiewowego zaobserwuję opóźnienie w rozwoju mowy, trudności w rozumieniu poleceń, wadę zgryzu, nieprawidłowy tor oddechowy to sugeruję od razu rodzicom odbycie konsultacji u odpowiednich specjalistów w celu wykonania badań, które będą niezbędne do przeprowadzenia pełnej diagnozy logopedycznej oraz zaplanowania efektywnej terapii logopedycznej. Zawsze podkreślam fakt konieczności zapewnienia dziecku terapii logopedycznej oraz przekazuję sposób w jaki rodzice mogą się ze mną skontaktować w celu omówienia wyniku badania.
Sposób w jaki formułuję informację dla rodziców po przeprowadzonym przesiewowym badaniu logopedycznym wraz z konkretnymi przykładami w odniesieniu do dzieci z dyslalią, z dysfunkcją oddychania, z wadą zgryzu, czy też podejrzeniem problemów ze strony słuchu zamieściłam w kursie online „Przesiewowe badania logopedyczne”.
Co warto przygotować do przeprowadzenia przesiewowych badań logopedycznych?
Na koniec artykułu przygotowałam krótką listę, która pomoże przygotować wszystkie potrzebne do badania rzeczy i akcesoria.
- Kwestionariusz za pomocą, którego będziemy dokonywać oceny – polecam „Test do badań przesiewowych mowy dla dzieci w wieku przedszkolnym” autorstwa I. Michalak-Widery oraz K. Węsierskiej
- Zabawki, figurki dla tych młodszych dzieci, które nie będą chciały wejść w standardową formę badania
- Karta do notowania wyników
- Lustro
- Rękawiczki jednorazowe
- Szpatułki laryngologiczne
- Mała latarka
- Lusterko stomatologiczne
- Płyn do dezynfekcji
Autor: Joanna Ćwiklińska
Bibliografia:
- I. Michalak-Widera, K. Węsierska „Test do badań przesiewowych mowy dla dzieci w wieku przedszkolnym”, Katowice,2012
- D. Emiluta-Rozya, H. Mierzejewska, P. Atys „Badania przesiewowe do wykrywania zaburzeń rozwoju mowy u dzieci dwu-, cztero- i sześcioletnich”, Warszawa 2004
- I. Michalak -Widera „Logopedyczny test dla dzieci i młodzieży”, Katowice 2009
- D. Pluta-Wojciechowska „Dyslalia obwodowa. Diagnoza i terapia logopedyczna wybranych form zaburzeń”, Bytom 2019
- Strefa Logopedy 6. Logopedyczne badania przesiewowe w teorii i praktyce.”, Warszawa 2019
